‘Wat op het spel staat? Alles.’

De Duitse historicus Philipp Blom (1970) beschreef in The Vertigo Years (2008) de jaren voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog zónder de kennis van daarna. Anno nu weet hij werkelijk niet hoe het verder gaat. Zorgen heeft hij wel: over digitalisering bijvoorbeeld, die een oligarchie aan de macht kan brengen op basis van ‘Big Data, totale Überwachung, unbegrentztes Geld und allwissende Algorith­men’. Men­sen zijn data­stro­men geworden die geoogst, gebundeld en verhan­deld wor­den.

Sa­men­­levin­gen houden de technolo­gi­se­­ring nu al niet bij, schrijft Blom, terwijl bijna alle werk in tien of twin­tig jaar gedi­gi­­­ta­li­seerd kan zijn. Wat als een groot deel van de bevolking economisch niet meer nodig is? Wat resteert van de mense­lijke waar­dig­heid als de maat­schap­pij niet schaarste maar alleen rijkdom moet­ verdelen? Zorgen heeft hij ook over consu­men­tis­me, dat infantiliseert, geen blijven­de bevre­diging biedt, ons burger­schap ont­neemt en kwets­baar maakt als we in onze behoud­zucht ‘bot­sen op de stroomver­snel­ling van de geschiedenis’ doordat we de aarde niet kun­nen blijven uitbuiten. ‘Klima­wandel’ zorgt in een sluipend proces voor storm­vloed, orka­nen, droog­te en zondvloed en daardoor voor conflict, hongersnood en massami­gra­tie.

Succesvolle elitepolitiek

Zeker ook over de liberale de­mo­cratie heeft hij zorgen: die faalt in de ogen van veel bur­gers door een­voudi­ge men­sen niet te berei­ken, is te abstract en biedt te weinig gevoel van identiteit, ge­meen­­schap, trots en hoop.De EU bracht vrede en eco­no­mi­sche ontwikkel­ing maar is eigenlijk een succes­volle liberale elite­poli­tiek. De liberale droom is ge­ba­seerd op gelijke vrijhe­den en rechten voor iedereen. Wat als mil­joenen die rech­ten ko­men op­eisen? Men­sen­­rech­ten moet­en verde­digd als on­deel­baar en univer­seel, anders wor­den ze lege ter­men.

De ‘Fortschrittsfetisch’ van de 19de eeuw bracht grote materiële vooruitgang maar ook een ver­woestende dynamiek. Blom ziet het ‘Meinungsklima’ sterk veran­derd. Een conservatieve revolte verzet zich tegen de moder­niteit, kanaliseert sociale angsten en wil in zijn autoritaire droom de natuurlijke orde herstellen en het ‘echte volk’ een stem geven. Oude aanduidingen en tegenstellingen werken niet meer en ‘alternatieve feiten’ worden gepo­neerd: vandaar de verlamming van politieke en cultu­rele kringen.

Nee, ‘Weimar’ komt niet zomaar terug: we zijn te rijk en hebben te sterke instituties en een te actieve ‘Zivil­gesell­schaft’. Maar er zijn be­den­kelij­ke parallellen met ‘Weimar’ in de mengeling van angst en haat en daar komt nu de digitali­sering bij die in zijn gevolgen steeds hoger de sociale ladder opklimt. De finan­ci­ële markten worden weer gede­re­guleerd en de risicovolle speculaties zijn veel groter dan toen. ‘Der Weg in die globale Weimarer Repu­blik führt durch einen neuerlichen Börsencrash.’

Alles is denkbaar

Het mogelijk meest menselijke kapitalistische systeem ooit is afgebroken door de avantgarde van de vrijemarkteconomie. Migratie en terrorisme hebben angst gebracht. Ver­splintering, ontrem­ming en verruwing duwen de beschaving van de liberale democratie weg en digitale bubbels eroderen de de­mo­cratie.

Demo­cra­tie is geen normale toe­stand en geen historische noodzaak; libe­rale samenlevingen zijn geen doel of eindpunt van de geschiede­nis. Ze zijn een jong, schaars en afne­mend verschijnsel dat aan geloof­waardig­heid inboet, zeker voor wie alternatieven niet zelf heeft erva­ren. Een samenleving ge­richt op behoud van welstand, die niet groeit of aan groei niet genoeg heeft en die niet is ge­richt op vorm­geven van de toe­komst, biedt geen hoop en geen per­spectief, geen gemeen­schap­­pelijk project.

Moge­lijk is de liberale democratie een tussenstadium op weg naar een andere, nog onbekende maat­schap­pij­vorm. Neder­land toonde in de 17de eeuwse ‘kleine ijstijd’ dat tijdig aanpassen oplossingen biedt. Alles is denk­baar, maar Blom waar­schuwt voor domme hoop en naïef opti­mis­­me. Dit is niet de tijd voor grote antwoorden maar voor goede vragen. ‘Was auf dem Spiel steht? Alles.’

Philipp Blom: Was auf dem Spiel steht. München 2017