‘Niets zo gevaarlijk als de mens die zich tot god verheft.’

Drie wereldwijde bestsellers heeft de Israëlische Big History historicus Yuval Noah Harari (1976) inmiddels op zijn naam staan. Dit was het eerste: over Homo sapiens (wijs vindt Harari hem niet) die zich uniek en hoog boven andere dieren verhe­ven voelt. ‘Having so recently been one of the underdogs of the savannah, we are full of fears and anxie­ties over our position, which makes us doubly cruel and dangerous. Many historical calamities, from deadly wars to ecological catastrophes, have resulted from this over-hasty jump.’

De cognitieve revolutie van de mens, tussen 70.000 en 30.000 jaar geleden, maakte snelle ontwikke­lingen mogelijk zonder noodzakelijke aanpassing van het DNA. Niet dat we de biologie nu kwijt zijn: ‘We are still animals, and our physical, emotional and cognitive abilities are still shaped by our DNA.’ Al snel profileerde de mens zich als ‘ecological serial killer’. Binnen enkele duizenden jaren na het betreden van Australië waren daar bijna alle grote dier­soorten uitgestorven: niet bestand tegen die kleine, maar in een groep gevaarlijke schepsels die hun trage voortplanting verstoorden. Later liet de mens vergelijkbare sporen na in Ame­ri­ka. Het verspreiden van de mens over de aarde werd een ecologische ramp. Wat maakte de mens zo succesvol? Roddels, mythen, taal, verhalen: zo leerde de mens samen­wer­ken in grotere verbanden.

Mythe van de hiërarchie

De agrarische revolutie van zo’n tienduizend jaar geleden bracht ‘history’s biggest fraud’: niet meer zekerheid, geen beter voedsel, geen comfortabeler bestaan, wel harder werken om meer mensen te voeden. ‘We did not domesticate wheat. It domesticated us.’ De mens ging hechten aan huis en haard, nam afstand van buren en werd een egoïstisch schepsel. Over de toekomst denken en zorgen maken: het is nooit meer over­gegaan.

Met de bevolkingsexplosie ontstond een elite met een hiërarchie die onderdeel werd van de menselijke mythe. Gevolg was ook: wreed­heid jegens dieren, zo­als in de bio-industrie, niet uit haat maar uit onverschilligheid: een pijnlijke tegenstelling tussen ‘evolu­tio­nary success and individual suffering’. We zijn veel kwijtgeraakt. ‘Free association and holistic thought have given way to compartmentalisation and bureaucracy.’ Als resultaat van een blind evolutionair proces hebben we, welk verhaal we er ook bij verzinnen, geen doel of zin.

Vervreemde schepselen

De wetenschappelijke revolutie bracht ongekende macht. Inmiddels kan de mensheid niet alleen de gang van de geschiedenis bepalen maar de geschiedenis ook beëindigen. De familie en de lokale gemeenschap maakten plaats voor de staat en de markt. Binnen twee eeuwen, ‘we have become alienated creatures. Nothing testifies better to the awesome power of culture.’ Kapitalisme begon als een theorie over het functioneren van de economie maar regeert nu ons gedrag, onze opvoeding en onze manier van denken. ‘Niets kan meer functioneren zonder doorgaande groei, hoewel dat onmogelijk kan kloppen met hoe het in het heelal werkt. De meeste mensen voe­gen zich in het kapitalistische consumentenideaal en kopen zich een ongeluk.

Wetenschappers sleutelen onder het mom van onze gezondheid aan onze lichamen en aan onze geest en het resultaat kan straks op ons neerkijken zoals wij dat doen met Neanderthalers. Homo sapiens doorbreekt de wetten van natuurlijke selectie en vervangt ze door de wetten van intelligent design. In ons streven naar on­ster­felijkheid upgraden we de mens naar iets anders. Bionisch zijn we eigenlijk al, met al onze hulpmiddelen en mobiele telefoons en computers. Het resultaat is niet menselijk en zelfs niet organisch. Het prototy­pe van genetic engineering is er al: computervirussen, programma’s die zich los van hun schepper verder ontwik­ke­len. In zekere zin zijn het leven­de we­zens.

Het einde van de mens

‘Indeed, the future masters of the world will probably be more different from us than we are from Neanderthals. Where­as we and the Nean­der­thals are at least human, our inheri­tors will be godlike.’ Mogelijk nade­ren we een nieuwe singu­la­ri­teit, ‘when all the concepts that give meaning to our world – me, you, men, women, love and hate – will become irrelevant. Anything happening beyond that point is mea­ning­less to us.’ Mogelijk is het einde van de mens aanstaande.

Wat ons rest is proberen de richting van onderzoek te beïnvloeden. Omdat we ook aan onze verlan­gens kunnen gaan sleutelen is de ultieme vraag: ‘What do we want to want?’ We staan op het punt god te worden en zijn aan niemand verantwoording verschuldigd. We hebben geen idee wat te doen met onze ongeëvenaarde macht. Harari eindigt retorisch: ‘Is there anything more dangerous than dissastisfied and irresponsible gods who don’t know what they want?’

Yuval Noah Harari: Sapiens. A Brief History of Humankind. London 2014