De Vallei augustus 2021: Het Goois Natuurreservaat heeft alle bosjes verwijderd (foto: auteur)

Plaats en tijd: Westerheide begin jaren 1970

Waar ons bij een volgende bezetting schuil te houden? Als jonge tieners in de Koude oorlog beklopten we boven de schuifdeuren van de kamer-en-suite van de (in de jaren veertig nog nieuwe) woning de hoorbaar holle ruimte, maar die leek voor dit doel minder praktisch dan de kruipruimte onder het huis, die weer het nadeel had van voorspelbaarheid, zodat ons onderduiker­sbestaan er kortstondig dreigde te zijn. De vliering boven de zolder was helaas dichtgetimmerd (alleen de kat had er eens een opening in gevonden langs de gemetselde schoorsteen: we hoorden haar boven ons lopen) en het metalen laddertje van een al lang niet meer als zodanig gebruikt stapelbed (nog functionerend op een foto vastgelegd in mijn geboortehuis aan het Sarphatipark, begin jaren zestig) haalde het plafond al niet. Nee, in het voorkomende geval moest het de hei worden.

Realistisch bezettingsbeeld

De oude, inmiddels dicht begroeide zandafgraving op de Westerheide, binnen het gezin de Vallei gedoopt, naderden we op de fiets altijd met een omtrekkende beweging over smalle paadjes door hei en brem. Eenmaal binnen konden we vanuit grillige uitlopers en kuilen de omgeving onbespied waarnemen, de ogen net boven de hei. Alarm als iemand naderde: iedereen was de vijand en diende geobserveerd en gemeden te worden. Zelden hadden we er bezoekers: vanuit de omgeving zag de Vallei eruit als een onschuldig bosje. De plek was van ons en bracht ons op avontuurlijke ideeën voor onzekere tijden. Over de praktikaliteiten van een onderduikersbestaan in de openlucht braken we ons niet het hoofd en dat we de Vallei vooral in de betere jaargetijden bezochten droeg ook niet bij aan een realistisch bezettingsbeeld. We beleefden er spannende en onbezorgde tijden.

Maar langzaam drong het besef door dat de techniek niet stilstond. Speurhonden konden we afschudden (mosterd aan de laarzen smeren, hadden we gelezen, en door een stroompje waden, waar de hei helaas niet in voorzag) maar warmtezoekende apparatuur waarover we hoorden maakte ons ook in ondoordringbaar groen voorgoed en onontkoombaar vindbaar. Standaarduitrusting voor de hedendaagse bezetter, moesten we vrezen, die ons, vermoedelijk vanwege verzetsdaden, zeker op de hielen zou zitten. Alleen, die bezetter kwam pas later en in een heel andere vorm. De wereld achter de beeld­schermen waarop we leken te bepalen wat er gebeurde, keerde zich in de 21ste eeuw definitief tegen ons.

Onvrije toekomst

Bevrijder werd bezetter, maar dan anders. Vreesden wij indertijd nog vreemde mogendheden, het bleken Amerikaanse techbedrijven die ons met huid en haar overnamen: ze bezetten vanaf een veilige afstand onze hoofden, computers en netwerken en bepalen wat en wie we zien en waarnemen, hoe we dat begrijpen, wat we ervan vinden, hoe we kiezen en hoe we onze vermeende vrije wil beleven. De gelijkschakeling is er niks bij: we hebben ons onderdeel van een systeem laten maken dat alles zichtbaar en iedereen vindbaar maakt en ons met onze data medeplichtig maakt aan onze eigen glorieuze ondergang. Enkele puissant rijken overzee trekken aan de touwtjes en ontsnap­pen met hun privéraket de ruimte in terwijl wij onze vrijheden hebben ingeleverd voor een naadloos consumenten­bestaan zonder nog een spoortje burgerschap.

Aan de literatuur over de voorbije bezetting en onderduik ontleen ik geen handleiding meer voor ontsnappen aan een onvrije toekomst. Geen wandelaar op de Westerheide staat stil bij de vergane potentie van de Vallei onder een klassieke bezetting en het potje mosterd voor vluchtsituaties, daar doen we niks anders mee dan op onze kaas smeren om die wat spannender te maken.

(Utrecht, 12 augustus 2021)