Hochbunker en Flachbunker ‘Augustinerhof’ in Trier[1].

Plaats en tijd: Trier AD 170 en jaren 1990; München en Londen 1938; Duitsland 1940-1945; Europa 1948-1989; Oekraïne 2022

Met de enorme Porta Nigra nog op het netvlies, de in de loop van eeuwen zwart gewor­den Romeinse stads­poort, keerden we in Trier onverwacht terug in de zwartste tijd van de 20ste eeuw: teruglopend bleken we gepar­keerd aan de voet van een 38 meter hoog betonnen gebouw, volgens een bordje een Hochbunker uit 1942, ter bescherming van ambtenaren en burgers tegen geallieerde bommen. Het moest lijken op een historisch gebouw in een oude stad en de spitse top was be­doeld om bom­men af te ketsen. Naast Hoch­­bunker Augusti­ner­­hof een Flach­bunker, in de Koude Oorlog inge­richt als ‘ABC-Melde- und Auswerte-Stelle’.

Duits­land heeft geen openbare schuil­kelders meer, meldt het Bun­des­­amt für Katastro­phen­schutz[2]: ‘Denn mit dem Ende des Ost-West-Konflikts schien das Szenario eines Krieges mit Bom­bardierungen und dem Einsatz chemischer und nuklearer Waffen nicht mehr zeit­gemäß.’ In Neder­land is de Bescherming Bevolking (BB) na jaren van bezuinigingen nog voor de val van de Muur opge­heven. Nederland verkocht zijn tanks en richtte zich op vredesoperaties. De Koude Oorlog werd een erfgoedcate­go­rie maar zulk erfgoed wordt nu weer afgestoft: in Oekraïense steden zoeken burgers onder Russische beschietingen de vervallen schuilkelders op uit een tijdperk waarvan ons nu wordt voorgehouden dat we niet hadden mogen geloven dat het echt voorbij was.

Epidemische graafwoede

Met een groeiend Russisch leger aan de grenzen van Oekraïne en laatste pogingen om tot een diplo­ma­tieke oplossing te komen werd gewaarschuwd voor ‘München 1938’: gro­te­re landen deelden Tsjecho-Slowakije bij afwezig­heid op, een voor­beeld van ‘appeasement,’ toe­geven aan een dictator. Toen Hitler dreigde met bom­bar­­de­menten op Lon­den brak in Engeland paniek uit: in een massahys­terie nam ‘de graafwoede epidemische vormen aan,’ meldt Koos Bosma, hoogleraar architectuur­geschiedenis en erfgoedstu­dies in zijn boek over be­scherming van de bevolking tegen luchtaanval­len[3]. Parken werden omge­woeld tot schuilloopgraven en de over­heid zette de civiele verdediging op, inclusief schuil­ruimten.

Bombardementen op steden werden aan beide zijden verwacht, al waren ze niet toegestaan: de verkla­rin­gen van St. Peters­burg van 1868 en die van Den Haag van 1899 en 1907, meldt de Britse filosoof A.C. Grayling[4], zijn helder. Het is noodza­kelijk ‘to conciliate the necessities of war with the laws of huma­ni­ty’ (St. Peters­burg) en projectielen en explo­sieven mogen niet uit een ballon, zep­pe­lin of vlieg­tuig worden gewor­pen (Den Haag). De Britse premier Cham­ber­lain brak al snel zijn belofte dat Engeland geen bur­gers zou bombar­de­­ren: zo bracht Engeland de oorlog ver­nie­tigend bij de Duitsers thuis.

Onder golfplaten

Koos Bosma noemt het ‘Schuilstad’: een verscho­len stad die stedelingen beschermt tegen lucht­aan­vallen. Prominent in die ‘verdubbelde stad’ is de bunker, een ‘min of meer scherf-, gas- en/of bom­bestendige overlevings­machine,’ een ‘donkere, geblin­deer­de, naar binnen gerichte schuilruimte met een kunstmatig binnenklimaat.’ In het Imperial War Museum in Londen onderging ik met mijn zoon ooit een ‘Anderson Shelter Experience’: in een hutje van niet veel meer dan golf­platen hoorden en voelden we wat miljoenen Britten onder Duitse bombarde­men­ten door­maakten, half onder de grond in de achtertuin.

Duitse burgers moesten onder hun huis een schuil­kelder ma­ken, meldt de Duitse historicus Jörg Friedrich[5], maar het gevaar was dat puin de uitgang blokkeerde. Kelders werden daar­­om verbonden, met gemakkelijk te verwijderen stukken brandmuur ertussen. Een ander gevaar was hitte, rook, afnemende zuurstof en oplopende koolmonoxide, bij­voor­­beeld van brandende voorra­den steenkool. Friedrich, die het leven in schuilkelders net zo minu­tieus en indringend schetst als de bombar­de­men­ten en de vernietigde cultuursteden, noemt het een ‘Bomber-Beton­krieg’: zwaar­de­re bom­men, steviger schuilplaatsen, met een zeker succes in een macabere statistiek, waar bij vernieti­ging van een stad met vijftig tot negen­tig procent de bevolking niet boven anderhalf procent doden komt.

Burgers gebruiken als schild

Russische troepen trekken niet graag Oekraïense steden in: dat is gevaarlijk en vergt zes aanvallers op één verdediger. Liever beschieten ze de stad op afstand, wat doet denken aan de kritiek van de Britse pacifiste Vera Brittain op area bombing in de Tweede Wereldoorlog: bombarderen in de hoop militaire levens te sparen staat gelijk aan burgers gebruiken als schild. ‘Bomber’ Harris, aan Britse kant verant­woor­de­lijk voor 500.000 Duitse burger­slachtoffers en na de oorlog steeds meer omstre­den, hield vol dat de bombardementen (op burgers) ‘a com­pa­ratively humane method[6]’ waren: jonge generaties (soldaten) werden niet weer afge­slacht in de loopgraven. Maar na de oor­log werd area bom­bing verboden (Vierde Geneefse Conventie van 1949; expliciet in 1977), volgens Grayling 'een veroor­deling achteraf door de geschie­denis.'

Het heet geen area bombing maar als de Oekraïen­se stad Mariupol inmiddels voor negentig procent is vernietigd door Russische beschietingen is het ef­fect hetzelfde. Overleefd wordt en is er in schuil­ruim­ten en er is en wordt in schuilruimten gestor­ven, nu ook weer in Europa, zoals eerder in Syrië. NAVO en EU zoeken de gren­zen op door wapens te leveren waarmee het Oekraïense leger het Russi­sche bevecht: verder gaan door instellen van de door president Zelensky beplei­te no-fly zone dreigt te escaleren tot een kern­oorlog, want handha­ven van die zone noopt tot bom­bar­deren van luchtafweer op Russisch grond­gebied[7].

Ontknoping in een bunker

Zolang de oplopende druk niet leidt tot Westers interve­niëren in Oekraïne moeten onder­han­delin­gen de oorlog beëindigen en moeten bur­gers schui­len en vluchten waar ze kunnen. Poetin kan niet aan de macht blijven, stelde president Biden in een terzijde in Polen. Het internationale strafrecht staat in Den Haag voor hem klaar maar regi­me change in Rus­land moet van binnen komen. Hoewel, demon­stran­­ten tegen de oorlog dragen met stift op kar­ton de ontknoping aan van dit drama: ‘Dear Putin, let’s speed up to the part where you kill yourself in a bunker’[8]. Toch nog een hoofdrol voor de bunker. Weer een leger opbouwen dat meetelt gaat Europese landen tien tot twintig jaar kosten; bescherming van de bevolking door de overheid is niet meer zeitgemäß: geen begin­nen aan. Als het zover komt hebben A-, B- en C-wapens het laatste woord.

(Baarle-Nassau 26 maart 2022)

[1] Von Wolkenkratzer - Eigenes Werk, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=51579403 [2]Christian Altmeyer: Warum es in der Region Trier keine einsatzfähigen Bunker mehr gibt. Südwestrundfunk 4 maart 2002. https://www.swr.de/swraktuell/rheinland-pfalz/trier/keine-bunker-mehr-in-der-region-trier-100.html [3] Koos Bosma: Schuilstad. Bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen. Amsterdam 2006. Bosma overleed in 2015 [4] A.C. Grayling: Among the Dead Cities. The History and Moral Legacy of the WWII Bombing of Civilians in Germany and Japan, New York 2006. Zie voor mijn samenvatting https://www.boekenzijnvannu.org/post/de-geallieerden-waren-met-hun-bombardementen-op-duitse-steden-niet-beter-dan-hun-tegenstanders [5] Jörg Friedrich: Der Brand. Deutschland im Bombenkrieg 1940 – 1945. München 2003 [6]Marshall of the R.A.F. Sir Arthur Harris: Bomber Offensive. London 1947, pagina 176/7. Exemplaar uit de Bibliotheek Koninklijke Landmacht, Frederikkazerne Den Haag. Alle oorlogen vergen burgerslacht­offers, schrijft hij: bijna 800.000 in de Eerste Wereldoorlog door Britse blokkades van Duitsland(!), tegen een geschatte 305.000 door zijn bombardementen, waaronder niet per se veel vrouwen en kinderen waren want, stelt hij, zeker kinderen waren op grote schaal geëvacu­eerd. [7] Jörg Lau: Eine Flugverbotszone? Die Zeit, Wochenzeitung für Politik Wirtschaft Wissen und Kultur 10. März 2022 [8] Bijvoorbeeld https://mobile.twitter.com/AlexYendell/status/1497273177168355339 Ook gezien in München op 3 maart 2022