Ordensburg Vogelsang (1936), Camp Vogelsang (1945), Vogelsang IP (2006), Eifel

Plaats en tijd: Eifel 20ste en 21ste eeuw, Polen en Venlo 1939, Oekraïne 2014 en 2022

Het rook er naar Koude Oorlog. Het bleek een Truppenübungsplatz waar ik doorheen reed, oefen­ter­rein van de NAVO, sinds 1950 onder beheer van het Belgi­sche leger, met in het voormalige dorpje Wollseifen dummyhuizen voor het oefenen van ge­vech­ten van huis tot huis. Sperrgebiet, rood gear­ceerd op mijn kaart. De N66 had slagbomen en strenge borden: blijf in de auto, ook bij Panne. Pas in 2006 openden de sinds 1934 buiten­gesloten streek­­bewoners de hekken van het landschap dat prompt tot National­park werd gebom­bar­­deerd.

Het bleef schuldig land­schap: in 1936 was hoog bo­ven het stuw­meer een duister, megalo­maan ge­bou­­wencom­plex op­ge­leverd als scholings­instituut voor de Junker, de Nazi-elite, Ordens­burg Vogel­sang, dat de oorlog goeddeels doorstond en waarvan in de 21ste eeuw de toekomst moest worden bepaald. Het werd Vogelsang IP[1], een Interna­tionale Plek in het teken van ‘tolerantie, verschei­den­­heid en vreedzaam samenleven,’ met een perma­nente, beklemmend eer­lijke expositie over de historie van de hier opgeleide Junker en hun latere wan­da­den. Alles ademt hier, na conflict, oorlog, terreur en genocide: bezinning, zo anders dan het huidige wapengekletter rond Oekraïne.

Oorlog zonder strijd

Als oorlog dreigt, hoe kijken we daar nu naar? Karakteriseerde Elias Canetti in 1960 oor­log erg sche­ma­tisch nog als het produceren van stapels dode tegenstanders (de hoogste stapel wint[2]), begin 21ste eeuw schetste de Britse legerofficier en theoreticus Sir Rupert Smith een nieuwe werkelijkheid[3]: oorlog­voering draait om het ver­overen van ‘the will of the people’. Dat gebeurt in het zicht van de media en tus­sen de mensen, in een afwisseling van con­fron­ta­tie en conflict, niet per se meer tussen twee individ­u­e­le staten of tussen staten überhaupt, niet altijd met vre­de als begin- en/of eindpunt en met een duur van jaren en zelfs decennia. Die lange strijd is min­der ge­richt op het bereiken van doelen maar vooral op het voorkomen van verliezen (wat de Amerikanen in Irak en Afghanistan niet lukte). Wapengeklet­ter? Daar blijft het bij voorkeur bij. Een goede strate­gie bereikt zijn doelen volgens Smith zón­der strijd.

De digitale wereld levert daarvoor heel nieuwe, niet per se min­der bedreigende middelen. ‘Cyber war has begun,’ stelde Richard Clarke in 2010 vast, de eerste Amerikaanse 'National Coordi­nator for Secu­rity, Infrastructure Protection, and Counter-­terrorism': oorlogen worden digitaal voor­bereid, begin­nen digitaal of worden geheel digitaal gevoerd. Cyberwar verandert de militaire balans en de politie­ke en economische verhoudingen; een grootmacht kan digitaal heel kwetsbaar zijn, bij­voor­beeld in militaire en vitale civiele infra­structuur. In minuten kan cyberwar ongeken­de schade toe­brengen aan een stad, op afstand, anoniem en zonder dat een terrorist of sol­daat er een stap zet. Elke compu­ter kan tegelijk slacht­offer en dader worden van cyberwar­fare. Behalve het internet kan in een hybride wereld álles oor­logs­wapen zijn (ook verkeersvliegtuigen, vluchtelingenstromen en 'het gaswapen').

Nieuw hoofdstuk in misleiding

Maar niet alles blijkt veranderd. Met dreigende oorlog in Oekraïne en aanwijzingen van cyberwar waarschuwen Westerse waarne­mers voor klassieke Russische manipulatie, maskirov­ka, maskering, voor het uitlokken van een oorlog en het afschuiven van de schuld bijvoorbeeld, zoals tweemaal gebeur­de in 1939. ‘Die S.S. bekommt für die Nacht Son­der­befeh­le,’ noteerde propa­gan­­da­­minister Goebbels op 1 sep­tem­ber dreigend[4]. Bij een na­geboot­ste aan­val op een radio­station bij de Poolse grens bij Gleiwitz werden doodgeschoten con­cen­tratie­kamp­ge­van­genen achter­­ge­laten in Pool­se unifor­men die, voorzien van Poolse wa­pens, moes­ten be­wij­zen dat Polen de oorlog was begon­nen[5]. Hitler sprak op de radio over terugschieten.

Hij was ook direct betrok­ken bij een Spiel van de SD dat bij de inval moest aan­to­nen dat Nederland niet neutraal was geweest. In het Venlo-inci­dent van 9 no­vem­ber 1939 werd een Neder­land­se offi­cier dood­geschoten en wer­den twee Britse SIS-inlichtin­gen­­offi­cieren over de Duitse grens ontvoerd: zij dachten contact te heb­ben met Duitse offi­cie­ren die Hitler ten val wilden bren­gen. Het voorval moest mei 1940 de Duitse inval recht­vaar­di­gen[6] en ver­oor­­zaak­te gro­te scha­de in het Britse inlich­tin­gen­­net­werk.[7]

Overrompelen

Rusland, met meer dan honderdduizend man langs de grens met Oekraïne, kent de les van Ru­pert Smith: doelen bereiken zonder strijd. Is de Russische troe­pen­­opbouw langs de grens met Oekraï­ne too big not to be used? Welnee, hij ís al gebruikt, constateert Keir Giles van Chat­ham House[8], en met succes: Ameri­ka liet zich erdoor naar de onder­­hande­lings­tafel dwin­gen. Landmachtkolonel Bouw­mees­ter analy­seerde de Russische annexatie van de Krim in 2014[9]. Hij ziet Rus­­­land er moderne vormen van mis­lei­ding inzetten: on­ze­ker­heid en afleiding creëren, com­plot­­theo­rie­ën verspreiden, snel en met spook­troepen in­ter­ve­ni­ë­ren, groot­scha­lige oefeningen opzetten, cyber­­war voeren en vasthou­den aan kun­dig gema­ni­puleerde percepties. Zon­der een enkel schot gaven de gedemoraliseerde Oekraïense troepen in en­ke­le weken hun bases op.

Rus­land over­rom­pel­de Oekraïne en de wereld en schreef, analyseert Bouw­­mees­­ter, een nieuw hoofdstuk in misleiding bij conflic­ten. Begrijpen we nu beter wat er gebeurt? We volgen het nieuws en zien rege­rings­leiders heen en weer vliegen, maar wat werkelijk plaatsvindt achter de schermen en de maskers, welk Spiel wordt ge­speeld via netwerken, in schuldige landschap­pen en achter de gevels van megalo­mane en macabere of juist bedrieglijk transparante archi­tectuur: dat le­zen we pas veel later en altijd blijft er te raden en te speculeren, zelfs als de archieven opengaan.

(Baarle-Nassau 8 februari 2022)

[1] https://vogelsang-ip.de/de/startseite.html [2] Elias Canetti: Masse und Macht. Frankfurt am Main 1981, p. 73 [3] Rupert Smith: The Utility of Force. The Art of War in the Modern World. London 2006 [4] Joseph Goebbels: Tagebücher 1924 – 1945, Herausgegeben von Ralf Georg Reuth, Band 3 1935 – 1939. München 2000, p. 1323 [5] William L. Shirer: The Rise and Fall of the Third Reich. London 1962, p. 518 v. [6] Dr. L. de Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 2 Neutraal. Den Haag 1969, p. 112 [7] Keith Jeffery: MI6. The History of the Secret Intelligence Service 1909 – 1949. London 2010 p. 385 [8] Keir Giles: Has the West Fallen for Putin’s Tricks in Ukrain? The Guardian 25 januari 2022 [9] Dr. A.J.H. Bouwmeester: The Art of Deception Revisited (Part 2): The Unexpected Annexation of Crimea in 2014. Militaire Spectator 15 oktober 2021. https://www.militairespectator.nl/thema/geschiedenis-operaties/artikel/art-deception-revisited-part-2-unexpected-annexation-crimea