Plaats en tijd: Utrecht jaren 1980, Duitsland en Italië jaren 1930, Nederland 2022

Het had iets veiligs, me huiverend indenken hoe iemand met een hoge pet of met regenjas en gleuf­hoed langs mijn boekenkast loopt op zoek naar subversieve literatuur. Het bijbehorend staatsbestel leek passé, zolang althans, het was Koude Oorlog, de Russen niet kwamen, die zeker hun ideeën zouden hebben bij boeken van Andrej Amalrik (Haalt de Sovjetunie 1984?), Andrej Sacharov (Mijn land en de wereld) en Alek­sandr Solzjenitsyn (Open brief aan de sovjetleiders en Leef niet met leugens).

Als potentieel slacht­offer of als lezende verzetsheld zou ik aan de goede kant staan, maar nationaal-socia­lisme was versla­­gen in 1945 en fascisme, dat was het oudere maar zwakkere broertje van de Führer: de Duce kon, met zijn overdreven kaak op zijn kop opgehangen, onmogelijk terug­keren. Na de val van de Muur leek veel van het twintigste-eeuwse deel van mijn bibliotheek voor­goed geschie­denis. Maar de ge­schie­de­nis vond niet zijn voorspelde einde, de Twin Towers werden donderend neergehaald en ik, ik las de Ameri­kaan­­se histori­cus Robert Pax­ton over fascisme.

In de kiem aanwezig

Fascisme is in de kiem in èlke democratie aanwezig, dus ook nu, laat Robert Paxton zien[1]: het komt aan de macht waar een democratische regering vastloopt. Fascisme zoekt volgers, vormt allianties en doet een gooi naar de macht. Hij beschrijft het als een pro­ces in fasen, altijd in beweging en ontwik­keling, met een cruciale rol voor omgeving en hand­langers. Is een autoritair regiem vooral gericht op de status quo, een fascistisch regiem moet altijd vooruit in een soort permanente revolutie, een spi­raal van steeds grotere uitdagingen die uiteindelijk leidt tot zelfdestructie of tot terug­keer naar een meer autoritair bewind. Wil en actie worden doel in zichzelf.

Filoloog Victor Klemperer laat het zien in de taal van het Derde Rijk[2]: het Nazis­me noemde zichzelf een Beweging, schrijft hij (vergelijk de Neder­land­se NSB) en stond voor handelen, actie, super­­latieven, fanatisme, zoals de na­men van beruchte tijdschriften uitdrukten: Der Stürmer, Der Angriff. Klemperer ontleedt, lang voor de dwin­gende beeld­cultuur, hoe bewust gemani­pu­leerde taal het denken beïnvloedt en uit­scha­kelt.

Alternatief voor links

Vooral mensen met economische, sociale en politieke macht, schrijft Paxton, bepalen of fascisme wor­­tel schiet en aan de macht komt. Intellectuelen helpen ruimte creëren door de verknochtheid van de elite aan de waarden van de Verlichting te verzwakken en boze en verontruste mensen een alter­na­tief te laten zien voor links. Legitimatie van geweld tegen een gedemoniseerde interne vijand be­hoort tot de kern van fascisme. Fascisten aan de macht zijn mees­ter in het manipuleren van groeps­processen en zij bepalen wie bescherming verdient en wie niet. Fascisme kan niet zonder gewo­­ne mensen die in hun dage­lijks leven het schijnbaar kleinere kwaad accepteren of wegkijken.

Of zoals de Duitse historicus Sebas­­tian Haffner meent, die het alle­maal meemaakte[3]: het had indertijd een uit­zon­derlijk scher­pe blik en inzicht gevergd, in Hitlers vroe­ge prestaties en succes­sen de wortels van de komende cata­s­tro­fe te onderkennen en een buiten­ge­woon sterk karakter om zich aan de effecten daarvan te ont­trek­ken. Rust op straat en werk voor iedereen, maar niet voor Klemperer en zijn Jood­se mede­burgers.

Niet onontkoombaar

Fascisme is niet onontkoombaar, stelt Paxton: een studie hoe fascistische leiders aan de macht komen is ‘een oefening in antideterminisme’. Waar moeten we op letten? Op extreem nationalis­ti­sche propaganda en haatmisdaden, maar vooral op een vastgelopen politiek in tijden van crisis en op bedreigde conservatieven die sterke bondgenoten zoeken en de recht­staat loslaten, met nationa­lis­tische en radicale demagogie op zoek naar steun van de massa.

Fascis­ten zijn dicht bij de macht als conservatieven hun technieken gaan lenen, appelleren aan hun ‘mobili­zing passions’ en aansluiting zoeken bij de fascis­tische volgelingen. ‘Mobilizing passions’ zijn bijvoor­beeld het gevoel van een over­wel­digende crisis die aan gangbare oplossingen ontsnapt, het gevoel dat de eigen groep slachtoffer is en dat elke actie tegen vijanden daarom gerechtvaardigd is, de superioriteit van de instincten van de leider over abstracte en universele rede. Polarisatie, impasse, tehoop lopen tegen interne en externe vijanden, medeplichtigheid van elites: meer is niet nodig.

Niet laten intimideren

Sterke mannen, bestorming van de democratie, manipulatie van verkiezingen, vreemdelingenhaat en uitsluiting, geweld tegen vluch­telingen, nieuwe muren en een tweede Koude Oorlog en nog altijd kern­wapens: de 20ste eeuw is terug in een multi­polaire, instabiele, digitaal verbonden maar zeldzaam verdeelde wereld met existentiële problemen. Toen een Joodse kennis zei zich niet meer veilig te voelen waren PVV en Forum voor De­mo­­cratie nog niet met 25 ze­tels, veel straat­rumoer en dreigen met tribunalen de volksvertegen­woor­di­ging binnenge­stapt.

Fascis­me, zegt de jonge histori­cus Daniël Knegt nu[4], doet de verlokkende belof­­te een eind te maken aan poli­tie­­ke verdeeld­heid maar fascis­ten destabili­seren de orde, om ver­vol­­gens te roepen dat zij de stabili­seren­de factor zijn. Ex­treem rechts mist meestal de revolutio­naire dynamiek van het fas­cisme, maar Baudet radi­caliseert die kant op. Niet laten intimide­ren, advi­seert Knegt, extremisme geen plat­form geven om­dat iemand stem­men trekt of kijkcijfers gene­reert, ver­stoor de gezelligheid maar. Je moet wel verge­lijkingen durven trekken, zegt Knegt, anders leer je niks. Wat heb ik geleerd: op onze woorden letten en zuinig zijn op onze instituties (ook als ze dat zelf niet altijd zijn: we hebben ze hard nodig). Ik schakel tussen boekenkast en krant, de huiver gaat niet meer over.

(Baarle-Nassau 25 januari 2022)

[1] Robert O. Paxton: The Anatomy of Fascism. London 2004. Zie voor een samenvatting https://www.boekenzijnvannu.org/post/fascisme-maakt-een-kans-waar-de-democratie-vastloopt [2] Victor Klemperer: LTI. Notizbuch eines Philologen. Lingua Tertii Imperii, Die Sprache des Dritten Reichs, Leipzig 1996 [3] Sebastian Haffner: Anmerkungen zu Hitler. München 1978 [4] Sjoerd de Jong: ‘Fascist van nu draagt geen zwart hemd’ Vraaggesprek met Daniël Knegt, NRC 10 januari 2022